zwučowanje  1

zrozumjace čitanje

Čitanski test ma tři dźěle. Čitaće krótke informacije, dlěši artikl a nawěški. K tekstam słušeja nadawki.

Naklikńće prawu wotmołwu!

dźěl 1

Sće w prěnim dźělu wotrězka čitanje. Spjelńće nadawki a klikńće po tym na „dale“. Potom započina so druhi dźěl. Hdyž sće wšitke tři dźěle absolwował/absolwowała, zhoniće wuslědk.

Čitajće najprjedy nadpisma. Potom čitajće teksty 1 do 5. Rozsudźće, kotre nadpismo so najlěpje ke kotremu tekstej hodźi. Směće kóžde nadpismo jenož jónu wužiwać.

0

tekst 1

Čłowječe ćěło přetrjebuje stajnje energiju za mozy, dychanje, wutrobu a wobtok a za přeměnu maćiznow – tež w nocy. K tomu přińdźe hišće potrjeba energije za kóždy jednotliwy pohib. Tutu energiju nabjerje sej čłowjek z cyroby respektiwnje z wutkow tuk, wuhlikowe hydraty a bělk. Mnóstwo energije ličimy w kilojoulach (kJ) abo kilokalorijach (kcal). Kalorija je zestarjene měritko a naruna so we wědomostnym konteksće zwjetša přez joule. We wšědnym žiwjenju pak so hišće wužiwa.
Njedawno wozjewichu němscy, awstriscy a šwicarscy wědomostnicy zhromadne směrnicy za dodawanje energije w kilokalorijach. Za ludźi w starobje mjez 25 a 50 lětami ze snadnymi ćělnymi aktiwitami doporučeja, zo měli mužojo swojemu ćěłu wšědnje něhdźe 2300 kcal a žony 1800 kcal energije dodawać. Čłowjek, kiž so wědomje zežiwja, ma na to dźiwać, zo wotpowěduje dodawanje energije přetrjebje tuteje. Splah, ćělna waha, musklowa masa, staroba a wosebje pohibowanje ćěła w powołanskim žiwjenju abo w swobodnym času přetrjebu sylnje wobwliwuja.
Z wozjewjenjom směrnicow po najnowšich wědomostnych dopóznaćach chce mjezynarodny team přinošować k wobchowanju a spěchowanju strowoty a žiwjenskeje kwality ludźi.

tekst 2

Štóž chce sej dobru figuru wobchować, ma husto někajku z njeličomnych tabelow we hłowje, kotrež předpisuja, kelko smě čłowjek wažić. Tak mjenowany Body-Mass-Index (BMI) je najbóle wužiwana formula za wobličenje ćělneje wahi: BMI = ćělna waha w kg : (wulkosć ćěła w m)².
Ze strowotniskich přičin je najlěpje, hdyž ma dorosćeny BMI we wysokosći 25. Tole wuchadźa z doporučenjow Němskeje towaršnosće za zežiwjenje. Dale doporuča, zo so zežiwjenje po potrjebje orientuje, zo so čłowjek prawidłownje pohibuje a swoju ćělnu wahu kontroluje. Kruty recept njeeksistuje, hdyž je tola kóždy čłowjek hinaši po wulkosći, starobje a splahu.
Strowe zežiwjenje woznamjenja, zo dźiwa so mjenje na kalorije žiwidłow hač na jich hustotu energije. Tuta podawa, kelko kilokalorijow wobsahuje jedyn gram wěsteho žiwidła. Tak je na přikład w jednym gramje jabłuka 0,5 kcal a w selenym braclu 3 kcal. Konkluzija z toho je: mjenje fast fooda, alkohola a słódkich softdrinkow a wjace aktiwitow. Přetož ćělna nadwaha je husto zwjazana ze strowotniskimi ćežemi, kotrež maja so droho lěkować. Tak njepoćežuje jenož jednotliwca, ale cyłu towaršnosć.

tekst 3

Kamjenizny wobsteja z mineralijow. To su kristale, kiž nastachu na přirodne wašnje, na přikład z magmy, kotraž je so na powjerchu zemje abo pod wulkim ćišćom a z wulkimi temperaturami hłuboko w zemi wochłódźiła. Druhe su přez eroziju pod wliwom wětřika, wody, horcoty a zymy nastali. Kamjenizna je twjerdy a spřećiwjenjakmany material. Dokelž wobsteja kamjenizny přeco z wjacorych mineralijow, maja wšelaku barbu, formu a wulkosć. Nimo toho rozeznawaja so přez twjerdosć, cyle po zestawje mineralijow.
Eksistuje wjace hač 5000 wšelakich mineralijow. Mnohe z nich maja wulki hospodarski wuznam. Tak wužiwaja so za drohotne debjenki, ale tež w industriji. Industrijowe mineralije su něšto cyle wosebite. Tute domjace a přirodne surowizny hodźa so hnydom – bjez dalšeho přeměnjenja maćizny – za industrijowe procesy wužiwać, na přikład w papjerowej, chemiskej, kosmetiskej a farmaceutiskej industriji, ale tež w sanitarnej a techniskej keramice, w lijerskej a woclowej industriji, w awtomobilowej industriji a we wobłuku wobswětoškita. Zasadźenje tutych surowiznow w aktualnych, inowatiwnych technikach budźe industrijowu produkciju, infrastrukturu, wysoki žiwjenski standard, ale tež techniski postup tež w přichodźe bytostnje wobwliwować.

tekst 4

Wokoło drohotnych kamjenjow powědaja so ze starodawna myty a legendy. Hač jako talisman, kiž spožči wosebitu móc abo zbožo a wuspěch, hač jako nabožne rekwizity abo potajne hojerske srědki: drohokamjenje tójšto ludźi fascinuja. Někotři noša wěste kamjenje jako symbol za hwězdne znamjo, pod kotrymž su so narodźili, abo dla škitaceje mocy před wěstymi chorosćemi.
Zaso druzy zběraja mineralije a drohotne kamjenje jako wosebitu zaběru w swobodnym času. Nastork za to móže kamjeń jako dopomnjenka na rjane dowolowe dožiwjenja być. Potom slědźa za dalšimi informacijemi w knihach wo kamjeniznach abo w interneće. Tak zajim za mineralije dźeń a bóle přiběra a zběrka rosće spěšnje na 100 abo wjace wšelakich mineralijow kaž na přikład ametyst, marmor, hórski kristal, jantar abo křesawc. Tute předawaja so w fachowych wobchodach abo na mineralijowych bursach. Husto poskićuja so w skałach abo jamach wosebite wjedźenja z móžnosću, pod fachowym nawodom na městnje za mineralijemi, fosilijemi a kamjeniznami pytać.

tekst 5

Stonehenge w južnej Jendźelskej je drje najsławniši wutwor z dawnych stawiznow Britaniskeje. Tak mjenowany „kamjentny kruh hobrow“ wobsteji z wulkich wobdźěłanych kwadrow, kotrež su z druhimi kwadrami pokryte. Stonehenge je najlěpje wobchowana swjatnica z młodokamjentneje a bronzoweje doby a něhdźe 4000 lět stara. Twar wupada dźiwnje, dokelž njeje ničemu podobny, štož znajemy ze „wšědneje“ architektury. Wjele slědźerjow spyta hoberski monument wujasnjować.
Po jednej hypotezy jedna so wo kamjentny kalender ze starowěka. Na dnjach zawróta słónca jewi so słónčna kula dokładnje mjez dwěmaj wulkimaj kwadromaj. Tole swědči wo wědźe a zamóžnosćach ludźi bronzoweje doby. Woni wobkedźbowachu přirodu a wotwodźachu prawidła ze swojich wobkedźbowanjow. Běchu kmani, z minimalnej techniku chětro precizny twar realizować. Kak su to činili, móžemy jenož hódać. Je pak rjenje, zo je tute kultowe městno – hačrunjež wobškodźene – hač do dźensnišeho dnja přetrało.
Z prawom mjenuje so „kulturne herbstwo čłowjestwa“ a słuša tohodla tež k najbóle wopytanym městnam Wulkeje Britaniskeje.

?
dźěl 2

Sće w druhim dźělu wotrězka čitanje. Spjelńće nadawki a klikńće po tym na „dale“. Potom započina so třeći dźěl. Hdyž sće wšitke tři dźěle absolwował/absolwowała, zhoniće wuslědk.

Čitajće najprjedy nadawki 6 do10. Potom čitajće nowinski přinošk. Naklikńće prawu wotmołwu. Slěd nadawkow njewotpowěduje přeco slědej teksta.

0

Pomjezne susodstwo z přikładom

 

Husto hladamy na situaciju Serbow w Němskej, snadź je pak tež raz zajimawe, so zaběrać ze situaciju druhich narodnych mjeńšin, na přikład z danskej mjeńšinu w Němskej. Kaž Frizojo, Serbja, Sinti a Roma su tež Danojo škitana narodna mjeńšina, kotruž spěchuja Zwjazkowa republika Němska a zwjazkowe kraje.

Ze stawiznow je znate, zo běchu kónčiny dźensnišeje Schleswigsko-Holsteinskeje, tak mjenowane wójwodstwo Šleswigska, dołhe lětstotki dźěl danskeho kralestwa. Tam rěčeše so němsce, dansce a sewjerofrizisce. W lěće 1864 wuskutkowaše so wójna mjez Danskej na jednej stronje a Pruskej a Awstriskej na druhej stronje, dokelž přińdźe cyła Šleswigska jako wuskutk wójny pod pruske knjejstwo. Po Prěnjej swětowej wójnje, jako wotmě so w lěće 1920 ludowe wothłosowanje, připadny sewjerna Šleswigska Danskej. Nowa němsko-danska hranica nasta mjez sewjernym a južnym dźělom něhdyšeho wójwodstwa Šleswigska. Wot toho časa je ludnosć po woběmaj stronomaj noweje hranicy etnisce měšana a stej nastałoj dwě narodnej mjeńšinje: Danojo w Němskej a Němcy w Danskej.

Dźensa je hranica mjez Schleswigsko-Holsteinskej a Danskej lědma pytnyć: wjele ludźi rěči němsce a dansce. Z něhdy problematiskeho poměra přez nacionalistiske tendency wobeju mjeńšin je nastała přikładna kooperacija. W najsewjernišim zwjazkowym kraju Němskeje bydli přibližnje 50.000 Danow z němskim staćanstwom a w južnej Danskej něhdźe 15.000 přisłušnikow němskeje mjeńšiny. Wobaj stataj, Němska a Danska, stej přilubiłoj mjeńšinje na swojim teritoriju kulturne prawa a financne spěchowanje.

Centrum danskeje mjeńšiny w Němskej je Flensburg. Město hraje w mnohim nastupanju podobnu rólu kaž Choćebuz abo Budyšin za Serbow. Flensburg je sydło danskich kulturnych institucijow a narodneje organizacije Danow w Němskej „Sydslesvigsk Forening“. Politiska strona „Südschleswigscher Wählerverband“ załoži so jako strona danskeje mjeńšiny w Šleswigskej a Frizow w sewjernej Friziskej. Wona je w Schleswigsko-Holsteinskim krajnym sejmje w Kielu zastupjena a njetrjeba za to žanu pjećprocentowsku klawslu. Wuznaće danskich wobydlerjow k swojej narodnosći je jara sylne, štož wotbłyšćuje so w derje wuwitej syći danskich kubłanišćow. K tomu liča pěstowarnje, zakładne šule a dwaj gymnazijej. Dale podpěruja danske medije a cyrkej wobchowanje danskeje rěče, wosebje w swójbach. Wažne je danskim wobydlerjam w Němskej tež, zo móža w strowotnistwje a w komunalnych zarjadach danšćinu nałožować. Tak su Danojo w Němskej – njehladajo na přirodny asimilaciski ćišć – žiwa, aktiwna a sebjewědoma narodna mjeńšina. Wuski kontakt k swojemu maćernemu krajej tute narodne aktiwity spěchuje.

Němska mjeńšina w Danskej je žiwa w sewjernej Šleskej a ma dźakowano wosebitemu spěchowanju derje organizowane kulturne a politiske žiwjenje, podobnje kaž danska mjeńšina w Němskej. Najwažniša narodna a třěšna organizacija za wšelake towarstwa, kotrež so za spěchowanje němčiny přez kulturne a socialne projekty a přez zaběry w swobodnym času angažuja, je „Bund deutscher Nordschleswiger“ z hłownym sydłom w Aabenraa. Nimo toho wudawa němski dźenik “Der Nordschleswiger”, kotryž rozprawja wšědnje wo žiwjenju mjeńšiny w němsko-danskim hraničnym regionje. Němska mjeńšina je tež na politiskej runinje aktiwna. Politiska strona „Die Schleswigsche Partei“ ma bóle regionalny charakter a zasadźuje so za naležnosće němskeje mjeńšiny, ale runje tak tež za zesylnjenje cyłeho regiona. W Kopenhagenje dźěła němski mjeńšinowy sekretariat. Němska mjeńšina wudźeržuje swójske pěstowarnje, šule a knihownje a dźěła aktiwnje na cyrkwinskim a socialnym polu. Wšitko słuži spěchowanju němskeje rěče a kultury a je za wšitkich zajimcow wotewrjene.

Zjimajo hodźi so rjec, zo je něhdyša Šleswigska – byrnjež dwěmaj statomaj přirjadowana była – dobry přikład za zhromadne namjezne dźěło. Wona je wuznamna za cyłu Europu, tež za Serbow. Eksistuja dobre zwiski mjez Serbami a woběmaj mjeńšinomaj, wosebje na polu kubłanja. Zajimawy je kubłanski system, předewšěm hladajo na bilingualnu wučbu a metody wuwučowanja. Tohodla přewjedźechu wučerki a wučerjo z Hornjeje a Delnjeje Łužicy husćišo ekskursije do sewjernych stron.

Wobydlerjo w sewjernej a južnej Šleswigskej maja dobry mjezsobny kontakt, dokelž so derje znaja a wašnje žiwjenja a kulturu druheho respektuja. W hraničnych kónčinach wobknježa ludźo rěč druheje ludoweje skupiny. Tak je so wuwiwała ta typiska dwójna identita za tutón dźěl Europy. To je zakład za dobre a tolerantne susodstwo.

1

Schleswigsko-Holsteinska je

?
2

Danska mjeńšina w Němskej

?
3

„Die Schleswigsche Partei“

?
4

Němcy w Danskej maja

?
5

W namjeznych kónčinach

?
dźěl 3

Sće w třećim dźělu wotrězka čitanje. Spjelńće nadawki a klikńće po tym na „dale“. Potom zhoniće wuslědk wotrězka čitanje.

Čitajće najprjedy situacije 11 do 20. Potom čitajće wozjewjenja 1 do 12. Rozsudźće, kotry tekst so najlěpje ke kotrej situaciji hodźi. Směće kóždy nawěšk jenož jónu wužiwać. Dwě wozjewjeni njebudźeće trjebać.

0
?